Kho báu bị lãng quên trong lòng rác thải

Khi kỹ sư Ruediger Kuehr – người đứng đầu chiến dịch xử lý rác thải điện tử của Liên Hợp Quốc đặt câu hỏi về số phận của hàng trăm nghìn máy tính bảng được phát miễn phí cho học sinh tại Đức sau đại dịch, ông chỉ nhận lại những ánh mắt bối rối từ giới chức địa phương. Chẳng ai nghĩ đến việc thu gom, sửa chữa hay tái chế.

Tình cảnh ấy không chỉ diễn ra tại Đức mà còn phổ biến ở nhiều quốc gia phát triển, từ Mỹ đến các nước châu Âu – nơi hàng triệu thiết bị điện tử hết vòng đời đang âm thầm đi thẳng ra bãi rác.

Theo báo cáo mới nhất của Liên Hợp Quốc, rác thải điện tử – chủ yếu là kim loại và nhựa – đang tăng nhanh gấp 5 lần so với tốc độ tái chế hiện tại. Dự kiến đến năm 2030, khối lượng rác điện tử toàn cầu sẽ đạt mức 82 tỷ tấn, tăng 30% so với hiện tại.

Cùng với sự tăng trưởng đó là hàng tỷ USD giá trị tài nguyên quý bị thất thoát mỗi năm. Riêng trong năm 2023, khoảng 62 triệu tấn rác điện tử đã bị vứt bỏ, trong đó kim loại quý có giá trị tới 91 tỷ USD, bao gồm 15 tỷ USD (390.000 tỷ đồng) vàng.

Giấc mơ kim loại quý: Thay đổi cuộc chơi năng lượng

Điều đáng nói là phần lớn các kim loại có trong rác thải điện tử như nhôm, palladium, neodymium, vàng đều là những nguyên liệu quan trọng phục vụ cho quá trình chuyển đổi năng lượng sạch toàn cầu. Năm 2022, chỉ riêng nhóm kim loại bạch kim bị bỏ đi đã đủ đáp ứng nhu cầu sử dụng trong công nghệ hydro đến năm 2030 theo dự báo của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA).

Một ví dụ nổi bật là neodymium – nguyên tố được dùng để sản xuất nam châm cho tuabin gió. Rác điện tử năm 2022 chứa tới 7.000 tấn neodymium, tương đương gần một nửa nhu cầu dự đoán cho năng lượng gió toàn cầu vào năm 2030. Tuy nhiên, công nghệ tái chế hiện vẫn còn non trẻ, chi phí cao khiến việc thu hồi nhiều loại vật liệu quý vẫn chưa thực sự hiệu quả.

Không chỉ tiết kiệm tài nguyên, việc tái chế đúng cách còn có thể giảm đáng kể lượng phát thải carbon toàn cầu. Như lời chuyên gia Kees Baldé từ Viện Nghiên cứu Liên Hợp Quốc khẳng định: “Chúng ta càng tái chế nhiều kim loại, thì càng ít phải khai thác tài nguyên từ lòng đất.”

Vàng được khai thác từ rác thải điện tử. Ảnh: Nikkei Asia

Không nằm ngoài xu thế, Nhật Bản quốc gia khan hiếm tài nguyên nhưng giàu trí tuệ công nghệ đang tiên phong trong việc khai thác vàng và kim loại quý từ rác thải điện tử. Một nhà máy ở thành phố Hiratsuka, gần Yokohama, mỗi năm xử lý khoảng 3.000 tấn linh kiện điện tử, nấu chảy bảng mạch để thu vàng, tạo thỏi hoặc viên vàng tinh khiết.

Hiệu quả kinh tế là rất rõ ràng: Cứ 10.000 chiếc điện thoại có thể thu về 280 gram vàng – gấp 56 lần so với lượng vàng khai thác được từ cùng một khối lượng đá tự nhiên. Theo Viện Thiết kế bền vững Nhật Bản, quốc gia này đang nắm giữ khoảng 5.300 tấn vàng tái chế, tương đương 10% trữ lượng toàn cầu.

Các tập đoàn lớn như Mitsubishi Materials đang mở rộng năng lực xử lý phế liệu điện tử, hướng tới công suất 240.000 tấn mỗi năm vào năm 2030. Chính phủ Nhật cũng gấp rút ban hành chính sách hạn chế xuất khẩu rác điện tử, đồng thời thúc đẩy hợp tác quốc tế với các nước Đông Nam Á nhằm đảm bảo nguồn cung ổn định cho ngành “khai thác đô thị”.

Chọn tái chế hay tiếp tục chôn vàng?

Dù tiềm năng là rất lớn, thực tế lại đáng lo ngại: 80% rác thải điện tử toàn cầu không được tái chế, phần lớn bị đốt, chôn lấp hoặc lọt vào các hệ thống tái chế phi chính thức gây ô nhiễm nghiêm trọng. Tình trạng này nếu không được cải thiện, theo dự báo, tỷ lệ thu gom và tái chế toàn cầu sẽ giảm còn 20% vào năm 2030.

Trước mắt nhân loại là một lựa chọn rõ ràng: hoặc tiếp tục “chôn giấu” hàng trăm tỷ USD trong bãi rác, hoặc đầu tư vào công nghệ, chính sách và hạ tầng để khai phá kho báu quý hơn vàng ấy. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và tài nguyên cạn kiệt, có lẽ đây là lúc chúng ta cần nhìn lại không phải về phía những mỏ vàng dưới lòng đất, mà về phía những chiếc điện thoại cũ nằm lặng lẽ trong ngăn kéo hay giữa bãi rác vô danh.

Bởi lẽ, kho báu của tương lai có thể không nằm trong lòng đất, mà chính là những gì mà hôm nay ta gọi là… rác.